Mitolojik açıklama sistemleri, çevresel düzenin anlamlandırılması için uzun süre temel çerçeve görevi görmüştür. Ancak belirli tarihsel dönemlerde sistematik gözlem, matematiksel soyutlama ve doğal süreçleri bağımsız değişkenler olarak ele alma girişimleri ile birlikte bu çerçeve yeniden şekillenmiştir. Bu süreç, mitolojinin tamamen terk edilmesi şeklinde gerçekleşmemiştir. Mitolojik yapı birçok kültürde varlığını sürdürmüş; ancak evreni açıklama girişimlerinde mitolojik açıklamaların yerine doğal süreçlere dayalı modellerin kullanılması giderek artmıştır. Bu metin, bu dönüşümün tarihsel ve kavramsal yönlerini sistematik biçimde ele alır.
Erken kozmolojik modellerin ortaya çıkışı, MÖ 1. binyılın başlarından itibaren belirgin hale gelmiştir. Bu dönemde çeşitli bölgelerde gözlemsel veri birikimi artmış ve bu veriler sadece ritüel amaçlarla değil, düzenin açıklanmasına yönelik teknik bir araç olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bu süreçte özellikle Mezopotamya, Mısır, Çin ve Ege bölgeleri önemli merkezlerdir. Bu bölgelerde gelişen gözlemsel kayıtlar, takvim sistemleri ve erken geometrik soyutlamalar mitolojik kavramların yerine geçmemiş; ancak onlardan bağımsız açıklama modellerinin kurulması için zemin hazırlamıştır.
Mezopotamya’da Babil astronomisi ilk sistematik gözlem programlarından birini temsil eder. Bu sistemde gök cisimlerinin konumları belirli aralıklarla kaydedilmiş ve bu kayıtlar arasındaki periyodik ilişkiler tablolar halinde düzenlenmiştir. Buradaki önemli nokta, gök olaylarının sembolik anlam taşımaya devam etmesine karşın, bu anlamların yanında gözlemsel düzenin matematiksel bir model olarak işlenmeye başlanmasıdır. Bu çift yönlü yapı mitolojik açıklamadan doğal açıklamaya geçişin erken bir örneğidir. Babil astronomları tutulmaların periyodikliğini belirli döngüler ile ifade etmiş ve bu döngülerin gelecekteki olayları tahmin edebileceğini göstermiştir. Tahmin edilebilirlik, mitolojik çerçevenin açıklama gücünü zayıflatmasa da bilimsel modellemenin temel ilkelerinden birinin ortaya çıkmasını sağlamıştır: belirli olguların düzenli mekanizmalara bağlı olduğu fikri.
Mısır’da kozmolojik düşünce uzun süre mitolojik yapıya dayanmıştır. Ancak Nil taşkınlarının düzenli kaydı ve bu taşkınların gök cisimleriyle ilişkilendirilmesi mitolojik açıklamadan bağımsız bir nedensel yapı arayışına yol açmıştır. Sirius’un heliakal doğuşunun taşkınlarla eşleşmesi doğal düzen kavramının mitolojik düzen kavramından ayrılmasına katkı sağlamıştır. Mısır takvimi bu dönemde tamamen ritüel amacıyla değil, doğal süreçlerin öngörülmesinde kullanılabilecek işlevsel bir araç olarak geliştirilmiştir. Böylece kozmolojik düzen, sadece sembolik değil, ölçülebilir bir çerçeve içinde temsil edilebilmiştir.
Çin’de gözlemsel sistemler çok erken tarihlerde gelişmiş olup, bu sistemler hem yönetim düzeni hem de doğa olaylarının sınıflandırılması açısından önem taşır. Çin astronomi kayıtlarında göksel konumlar ve olayların tarihsel kronolojisi ayrıntılı biçimde tutulmuştur. Bu kayıtların amacı yalnızca kehanet değildir. Gözlemsel veri, doğal süreçlerin düzenli bir yapıya sahip olduğu fikrinin oluşmasına katkı sağlamıştır. Burada mitoloji ile bilim ayrımı belirgin değildir. Ancak gök olaylarının sistematik raporlanması, kozmolojik modellemenin mitolojik yapıdan bağımsız düşünülmesini mümkün kılmıştır. Bu süreçte Çin düşüncesinde doğayı yöneten ilkelerin düzenli olduğu fikri gelişmiş ve bu düzen soyut kavramlarla ifade edilmeye başlanmıştır.
Ege bölgesinde ortaya çıkan Presokratik düşünce, doğal açıklamanın mitolojik açıklamadan ayrılmasında belirleyici bir aşamadır. Thales’in evreni su ilkesiyle açıklaması, mitolojik bir varlığın eylemine değil, doğal bir sürecin temel bir özelliğine göndermede bulunur. Bu açıklama günümüz bilimsel anlayışıyla uyumlu değildir; ancak burada önemli olan yöntemdir. Bir olgunun açıklamasında tanrısal iradeye değil, doğanın bir niteliğine başvurulmuştur. Böylece kozmolojik açıklama ilk kez mitolojik çerçevenin dışına taşmıştır.
Anaksimandros’un apeiron kavramı, evrenin kökeni için sınırsız ve belirsiz bir temel önerir. Bu kavram fiziksel olarak tanımlı değildir; ancak mitolojik düzenin yerine geçmesi açısından önemlidir. Apeiron, evrenin dışsal bir güç tarafından biçimlendirilmediği, içsel bir yapıdan türediği fikrinin erken örneğidir. Bu fikir, mitolojik yaratılış anlatılarının soyut bir karşılığı olarak görülebilir. Dolayısıyla mitolojiden kopuş tam değildir; ancak soyutlama seviyesi yükselmiştir.
Anaksimenes’in hava ilkesine dayalı açıklaması, doğal süreçlerin yoğunlaşma ve seyrelme gibi mekanizmalarla açıklanabileceğini öne sürer. Bu yaklaşım, evrenin işleyişinde doğal süreçlerin belirleyici olduğu yönündeki düşüncenin güçlenmesini sağlamıştır. Böylece mitolojik yapı yerini mekanik süreçlere dayalı modellere bırakmaya başlamıştır.
Bu dönemde geometri ve matematiksel ilişkilendirme tekniklerinin gelişmesi, kozmolojik modellemenin soyut düzeyde ilerlemesine olanak tanımıştır. Pisagorcu düşüncede sayıların evreni yöneten temel ilkeler olduğu fikri, kozmik düzenin soyut bir temsilini oluşturur. Mitolojik düzen fikrinin sembolik niteliği burada matematiksel bir çerçeveye aktarılmıştır. Bu durum bilimsel yöntemin erken biçimidir. Gözlemsel veri bu dönemde sınırlıdır; ancak soyut modelleme giderek bağımsız bir yapı haline gelmiştir.
Antik Yunan’da Eudoxos’un homosentrik küre modeli, astronomik hareketlerin geometrik bir yapıyla temsil edilmesinin ilk örneklerindendir. Bu modelde gezegenlerin hareketleri birbiri içine yerleştirilmiş kürelerle açıklanmıştır. Model hatalıdır; ancak önemli olan bilimsel açıklamanın ilk kez tamamen geometrik bir temsil formu kazanmasıdır. Burada mitolojik açıklama bulunmaz. Hareket kavramı doğal süreçlerin soyut geometrik düzeniyle temsil edilir. Bu durum mitolojiden bilime geçişin belirgin aşamasıdır.
Ardından Aristoteles’in kozmolojik modeli geliştirilmiştir. Aristoteles evreni doğal yer eğilimleri, dört temel unsur ve göksel bölgelerin düzenli hareketleriyle açıklar. Model mitolojik bir çerçeve içermez. Ancak Aristoteles’in yaklaşımı tamamen gözleme dayanmaz; soyut ilkeler belirleyicidir. Bu durum erken bilimsel düşüncenin yapısal niteliğini yansıtır: gözlem ve soyutlama birlikte kullanılmıştır.
Helenistik dönemde Aristarhos’un güneş merkezli model önerisi, mitolojiden tamamen bağımsız ilk kozmolojik modellerden biridir. Aristarhos’un yaklaşımı gözlemsel veriye dayanırken, aynı zamanda geometrik çıkarımlara da yer verir. Bu modelin kabul görmemesinin nedeni teknik eksiklik değil, dönemin düşünsel yapısıdır. Ancak Aristarhos’un modeli bilimsel düşüncenin mitolojiden tamamen ayrılabileceğini göstermesi açısından önemlidir.
Bu süreçte bilimsel yöntem tamamen olgunlaşmamıştır. Ancak kozmolojik açıklama modellerinin temelinde artık mitolojik kavramlar değil, gözlem ve soyutlama yer almaktadır. Mitoloji yine kültürel bir yapı olarak varlığını sürdürmüş, ancak kozmolojik modellemede belirleyici rolünü kaybetmiştir.
Doğu Akdeniz’in dışında Hint astronomi ve matematik geleneklerinde de benzer gelişmeler gözlenmiştir. Vedik kozmolojide mitolojik yapı güçlüdür; ancak matematiksel astronomi bu yapının içinde bağımsız teknik bir alan olarak gelişmiştir. Trigonometri, gezegen hareketlerinin hesaplanması ve astronomik tabloların hazırlanması süreçlerinde kullanılmıştır. Bu süreçte mitoloji ve bilimsel hesaplama birlikte var olmuştur; ancak hesaplama teknikleri mitolojik açıklamadan bağımsız bir doğruluk ölçütü sunmuştur.
Roma ve geç antik dönemlerde Plinus, Ptolemaios ve diğer düşünürlerin çalışmaları bilimsel modellemenin kurumsal bir çerçeve kazanmasını sağlamıştır. Ptolemaios’un Almagest adlı eseri geometrik modellerin gözlemsel tablolarla birleşmesiyle oluşturulmuştur. Bu model evrenin yapısını tek bir mitolojik kavrama dayandırmaz. Hareketlerin merkezinde doğal süreçler ve matematiksel ilişkiler vardır.
Bu aşamadan sonra bilimsel düşünce mitolojiden bağımsızlaşmış; ancak mitolojik yapılar kültürel üretimde varlığını sürdürmüştür. Kozmolojik açıklama modelleri artık tanrısal müdahale veya sembolik temsil içermemekte, mekanik süreçlerin soyutlanmasıyla oluşturulmaktadır. Bilimsel yöntemin temelleri bu dönemde atılmıştır: gözlemlerin kaydedilmesi, tekrar eden örüntülerin belirlenmesi, soyut modellerin geliştirilmesi ve modellerin gözlemle uyumunun test edilmesi.
Bu tarihsel süreç, mitolojinin kozmolojik açıklamadaki rolünü tamamen ortadan kaldırmamıştır. Mitoloji kültürel bir yapı olarak devam etmiş; ancak evreni açıklama girişimlerinde belirleyici güç bilimsel soyutlama olmuştur. Bu nedenle bilimsel düşünce mitolojinin yerine geçmemiş, mitolojik yapının işlevsel olmadığı alanlarda bağımsız bir yapı olarak gelişmiştir.